GŁOSKA [r] - PRAWDA I MIT

Głoska [r] uznawana jest za najtrudniejszą do wymówienia i terapii głoskę w języku polskim. Nic dziwnego, że w mowie pojawia się najpóźniej, ponieważ do jej poprawnej wymowy aparat artykulacyjny powinien być w szczególnym stopniu przygotowany.

Ponieważ głoska [r] jest problematyczna, wokół niej powstało wiele mitów, które postaram się obalić i zwrócić uwagę na fakty.

Poniżej znajdziesz kilka informacji na temat głoski [r], które pomogą Ci zrozumieć, dlaczego stanowi ona dla pacjentów i terapeutów problem. Odpowiem na pytania:

• Jak powstaje głoska głoska [r]?

• Kiedy powinna pojawić się głoska [r]?

• Na co należy zwrócić uwagę podczas wymowy głoski [r]?

• Czym jest rotacyzm właściwy?

• Rotacyzm trwały i rotacyzm nietrwały

• Kiedy należy się martwić?

• Prawda czy mit?

• Na zakończenie

  
  
  
  

Jak powstaje głoska głoska [r]?

Prawidłowa wymowa [r] wymaga dużej sprawności motorycznej języka: odpowiedniego napięcia, umiejętności pionizacji, właściwego ułożenia i wibracji samego koniuszka (apexu) oraz odpowiedniego toru oddechowego.

Głoska [r] jest głoską przedniojęzykowo-dziąsłową, dźwięczną i drżąca. Oznacza to, że podczas prawidłowej artykulacji głoski [r] wibruje (drży) czubek języka, uderzając leciutko o wałek dziąsłowy (tuż za górnymi siekaczami), natomiast boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. W trakcie realizacji głoski [r] język przywiera do dziąseł przez około 0,01 sek. Przy wymawianiu głoski [r] języku polskim język wykonuje 1-2 uderzenia [1]. Podczas wymowy [r] więzadła głosowe drgają, co można poczuć, przykładając podczas wymowy [r] delikatnie rękę na szyi w miejscu strun głosowych.

Wszelkie nieprawidłowości w wymowie głoski [r] nazywane są rotacyzmem lub reraniem i należą do najczęstszych wad wymowy.

Kiedy powinna pojawić się głoska [r]?

Głoska [r] powinna pojawić dopiero ok. 5.-6. roku życia dziecka.

• W 1. roku życia w ogóle nie pojawia się realizacja tej głoski.

• W 2. roku - można usłyszeć zamiast [r] głoskę [ḭ] (wymawiane jak "j").

• W 3. roku życia dziecko może realizować zamiast [r] również [l].

• Natomiast pomiędzy 3. a 6. rokiem życia dziecka w wyrazach w miejsce głoski [r] pojawiają się: [l], [lr], [l] z lekką wibracją czubka języka (apexu) oraz [r].

• Pełna, prawidłowo artykułowana (wypowiadana) głoska [r] powinna wystąpić najpóźniej zaraz po 6. roku życia, przed pójściem dziecka do klasy pierwszej.

Etapy kształtowania się głoski [r]:

Na co należy zwrócić uwagę podczas wymowy głoski [r]?

Całkowity brak głoski [r] w 1.-2. roku życia dziecka lub zastępowanie jej głoskami: [ḭ], [l] - jak pokazuje to tabela Etapy kształtowania się głoski [r] - jest normą rozwojową. Jednak czerwone światło powinno się włączyć, gdy podczas artykulacji głoski [r] zauważa się następujące problemy:

• brak artykulacji głoski [r], opuszczanie głoski [r] po 5.–6. roku życia - tzw. mogirotacyzm;

• substytuowanie (zamiana) głoski [r] innymi głoskami, które są normatywną realizacją innych fonemów występujące po 5.–6. roku życia (najczęstsze zamienniki to: [l], [ḭ], [ṷ]*, rzadsze: [d], [t], [v], [n], [g], [k]) - tzw. pararotacyzm;

• deformowanie, zniekształcanie głoski [r] niezależnie od wieku dziecka; niewłaściwe wykształcenie wymowy pod względem fonetycznym - tzw. rotacyzm właściwy (reranie właściwe).

  
  

*[ṷ] - głoska wymawiana jak ł

Ale to nie koniec. Sam rotacyzm właściwy przybiera wiele postaci. Wymienię je poniżej i bardzo krótko scharakteryzuję każdy przypadek.

Czym jest rotacyzm właściwy?

Rotacyzm właściwy przybiera różnorodne formy, a jego nazwy związane są z miejscem, w którym powstaje głoska [r].

WYRÓŻNIAMY:

1. rotacyzm językowy boczny – występuje, gdy osoba nie jest w stanie przedłużyć drgań; przód języka pracuje słabo i nieprecyzyjnie; do artykulacji dołączają również dalsze części przodu języka po lewej lub prawej stronie. Strumień powietrza jest skierowany między boczną krawędź języka a dziąsła górne; drga jeden bok języka lub oba boki;

2. rotacyzm boczny – podczas artykulacji strumień powietrza przepływa między boczną krawędzią języka a górnymi dziąsłami;

3. rotacyzm wargowy – polega na udziale jednej wargi lub obydwu warg w wymowie przy zachowaniu biernego języka; z uwagi na udział warg i/lub zębów wyróżnia się:

• rotacyzm dwuwargowy – gdy dochodzi do zbliżenia obu warg i wytworzenia wibracji, której ulega jedna warga lub obie wargi;

• rotacyzm wargowo-zębowy – gdy dochodzi do zbliżenia wargi górnej do dolnych zębów lub odwrotnie, wargi dolnej do górnych zębów;

  
  

4. rotacyzm przyzębowy – głoska [r] jest artykułowana podczas uderzenia języka (jednokrotnego lub wielokrotnego) o wewnętrzną stronę górnych siekaczy;

5. rotacyzm międzyzębowy – polega na tym, że głoska [r] realizowana jest przez ruch czubka języka, który wsunięty jest między zęby zamiast do wałka dziąsłowego; wibruje wtedy czubek języka dotykający górnych siekaczy; odmianą rotacyzmu międzyzębowego jest:

• rotacyzm językowo-wargowy – dźwięk tworzony jest poprzez wibrację czubka języka opartego o górną wargę albo zbliżenie lub dotknięcie czubka języka do górnej wargi;

6. rotacyzm policzkowy – podczas próby artykulacji głoski [r] silny strumień powietrza skierowany jest w bok lub w kierunku obydwu policzków, co powoduje, że drga jeden policzek lub drgają obydwa policzki. Jednocześnie może wibrować czubek języka, jego krawędź lub krawędzie.

Uwaga: rotacyzm policzkowy w specyficzny sposób układa aparat mowy, a to może powodować negatywny odbiór osoby wymawiającej przez otoczenie;

7. rotacyzm podniebienny – próba artykulacji głoski [r] powoduje uniesienie tyłu języka w kierunku podniebienia miękkiego i wprawieniu w wibracje całej powierzchni podniebienia miękkiego wraz z języczkiem lub wytworzeniu się szczeliny pomiędzy podniebieniem miękkim a tyłem języka. Co ciekawe – dźwięk powstający podczas artykulacji podniebiennej przypomina samogłoskę [y];

8. rotacyzm języczkowy (tzw. [r] francuskie) – podczas próby wymowy głoski [r] następuje zmiana miejsca artykulacji z przedniojęzykowo-dziąsłowej na języczkową, co oznacza, że podczas artykulacji podniebienie miękkie unosi się, zamykając przejście do jamy nosowej, a języczek, będący jego zakończeniem, drga; język podczas artykulacji jest nieaktywny.

Uwaga: taki sposób wymowy [r] występuje w języku francuskim i w niemieckim;

9. rotacyzm gardłowy – występuje, gdy dochodzi do zbliżenia obsady języka do tylnej ściany gardła. Uzyskany dźwięk głoski [r] wydaje się „chrypliwy” lub przypomina [r] języczkowe;

10. rotacyzm krtaniowy – polega na krtaniowej artykulacji głoski [r], drgają wtedy fałdy głosowe;

11. rotacyzm nosowy – jak nazwa wskazuje, podczas próby artykulacji głoski [r] powietrze przedostaje się do jamy nosowej (zamiast do jamy ustnej) w wyniku niedomknięcia podniebienia miękkiego; powstały dźwięk jest unosowiony (przypomina [Ƞ]), czasami pojawia się szczelina lub zwarcie nosowe;

12. rotacyzm hiperpoprawny – ta artykulacja charakteryzuje się przesadną, przedłużoną wymową głoski [r] (zwykle 5-6 uderzeń); dźwięk silnie przyciąga uwagę słuchacza swoją nienaturalnością.

_________________________________________________________________

! Jeżeli podejrzewasz, że Twoje dziecko wadliwie artykułuje głoskę, zgłoś się do logopedy, który dokona rzetelnej diagnozy i przeprowadzi terapię Twojego dziecka.

Dla ciekawości: możesz sama spróbować naśladować wymowę głoski [r] swojego dziecka - zaobserwuj, w jaki sposób powstaje u niego głoska [r] i ułóż swój aparat mowy w taki sam sposób, z zastosowaniem tego samego miejsca artykulacji.

Rotacyzm trwały i rotacyzm nietrwały

Rotacyzm należy do jednych z najtrudniejszych wad wymowy ze względu na trudność w wywołaniu głoski [r]. Niestety zdarza się tak, że stopień nasilenia zaburzonej artykulacji głoski jest tak silny, iż mamy do czynienia z tzw. rotacyzmem trwałym (uporczywym). W przypadku mniejszego nasilenia - występuje tzw. rotacyzm nietrwały (nieuporczywy).

Taki podział wskazuje na sposób pracy i czas trwania terapii logopedycznej.

Kiedy należy się martwić?

Na początku artykułu wspomniałam o tym, jak kształtuje się wymowa głoski [r]. Jeśli przebiega to w sposób, który ukazuje tabela powyżej, nie powinnaś się martwić, wszystko przebiega zgodnie z rozwojem.

Zwróć natomiast uwagę, jeżeli głoska [r] pojawia się w wymowie Twojego dziecka i jest ona dziwna, nie przypomina typowego dźwięku [r], zauważasz, że podczas jej wymowy drgają wargi, policzki, słyszysz francuskie [r] itp. (patrz fragment Czym jest rotacyzm właściwy?). W tym przypadku obojętnie, w jakim wieku jest Twoje dziecko, jeśli zaobserwujesz jakiekolwiek nieprawidłowości, skonsultuj to ze specjalistą.

Pamiętaj - im wcześniej, tym lepiej! Im wcześniej u Twojego dziecka zostanie wdrożona terapia rotacyzmu, tym szybciej osiągniecie sukces, dziecko nauczy się poprawnie wymawiać głoskę [r].

Prawda czy mit?

Na koniec podam kilka informacji o rotacyzmie, które krążą w opowieściach, ale nie wszystkie z nich są prawdziwe i niekiedy mogą Cię wprowadzić w popłoch.

PRAWDA

• głoska [r] pojawia się późno

Głoska [r], jak już wiesz, może pojawić się dopiero ok. 5.-6. roku życia. Jest jedną z ostatnich głosek, które dziecko uczy się wymawiać ze względu na złożoność jej wymowy. Żeby dziecko poprawnie wymawiało głoskę [r], aparat artykulacyjny musi być do tego odpowiednio przygotowany. 

• zastępowanie głoski [r] innymi głoskami jest normą

Najczęściej początkowo z uwagi na niewyćwiczony aparat artykulacyjny, zamiast głoski [r] dziecko wymawia  [l] (zamiast rok, mówi lok), [ḭ] (zamiast ropucha - jopucha). Jest to zjawisko prawidłowe i nie powinno budzić Twojego niepokoju – pod warunkiem, że występuje przed 6. rokiem życia dziecka.

• rotacyzm może być problemem

Rotacyzm staje się problemem w momencie braku wymowy głoski [r] lub jej wadliwej artykulacji po 6. roku życia dziecka (patrz Czym jest rotacyzm właściwy?).

Może również stanowić problem, jeśli po 5.-6. roku życia dziecko zamienia głoskę [r] głoskami typu: [l], [ḭ], [ṷ], rzadziej: [d], [t], [v], [n], [g], [k].

• [r] to najtrudniejsza głoska

Wymowa głoski [r] wymaga precyzyjnego ustawienia języka i jego drżenia, co dla wielu osób może stanowić trudność. Związane jest to z odpowiednim wykształceniem się aparatu mowy. Jeśli nie jest on jeszcze gotowy, właściwie przygotowany, wymowa głoski [r] będzie problematyczna i potrzebne będą odpowiednie ćwiczenia, żeby usprawnić aparat mowy.

MIT

• rotacyzm pojawia się tylko u dzieci

Rotacyzm może występować w każdym wieku. Wynika to zazwyczaj z nierozpoz-nanego rerania w wieku dziecięcym lub zaniedbania: pomimo widocznego problemu, dziecko nie zostało poddane terapii logopedycznej, ewentualnie terapia była prowadzona, ale nieskutecznie i/lub została niedokończona.

• rotacyzm u dorosłych jest trwały

W każdym wieku można poddać się terapii logopedycznej, również ze względu na występujący u pacjenta rotacyzm. Właściwe rozpoznanie, tj. rzetelne ustalenie przyczyny, czyli rodzaju rotacyzmu, jest początkiem skutecznej terapii. Ćwiczenia zalecone przez logopedę, jeżeli będą sumiennie przez pacjenta wykonywane, na pewno przyniosą spodziewany efekt, a więc pozbycie się rotacyzmu i właściwą wymowę głoski [r].

• terapia rotacyzmu polega wyłącznie na ćwiczeniach języka

Chociaż prawdą jest, że do wymowy głoski [r] potrzebny jest sprawny język, nie tylko ten narząd odpowiada za poprawną wymowę tej głoski. Logopeda podczas diagnozy precyzyjnie ustala przyczynę rotacyzmu i może się okazać, że jest ich kilka. Nie tylko w nieusprawnionym języku może być problem, to mogą być również policzki, wargi, podniebienie, ale też kwestie natury fizjologicznej - nieprawidłowa postawa ciała. Przyczyn rotacyzmu może być wiele, rzadko jest to wyłącznie mało sprawny język.

• jeśli ma się rotacyzm, nie powinno uczyć się języków obcych

Sprostowanie tej wypowiedzi wymaga pewnego wyjaśnienia. To, czy osoba z rotacyzmem (lub jakimkolwiek typem dyslalii) będzie miała trudności z nauką języków obcych, zależy od podłoża zaburzenia. Jeśli przyczyną zaburzeń jest problem ze słuchem lub z przetwarzaniem mowy, to faktycznie wtedy pacjent może mieć trudności z nauką języka obcego, gdyż nie jest w stanie dostrzec słuchowo wzorca wypowiedzi.

Natomiast, jeśli przyczyna rotacyzmu tkwi w zaburzonej budowie albo funkcji aparatu mowy, nie ma przeszkód do nauki języków obcych. Mało tego, nauka innego języka może wspierać terapię logopedyczną, ponieważ podczas niej klient uczy się panować nad swym aparatem mowy.

Na zakończenie

Warto zapamiętać!

• Jeśli dostrzegłaś u swojego dziecka jakieś nieprawidłowości w związku z wymową głoski [r], skonsultuj się z logopedą. 

• Tylko logopeda precyzyjnie dokona rozpoznania problemu, czyli przyczyny rotacyzmu i pomoże poprzez dobranie odpowiednich ćwiczeń logopedycznych, uporać się z tym problemem . 

• Osoby dorosłe również mogą, a nawet powinny skorzystać z pomocy logopedy, jeśli zauważą u siebie coś niepokojącego. Poprawa ich wymowy na pewno pozytywnie wpłynie na komfort psychiczny pacjenta i jego relacje z ludźmi.

I to tyle w tym artykule. W kolejnym, który ukaże się niebawem, omówię sposoby terapii rotacyzmu, przedstawię kilka propozycji ćwiczeń i dołączę do pobrania ciekawe karty pracy.